بررسی سیری در آثار باستانی عراق

توضیحات :

سیری در آثار باستانی عراق

سرآغاز هر‌كدام از شهرهای باستانی كشور عراق، دوره‌ای از ادوار تاریخی را با سیر تطوٌر و تحول شتابان تمدن پشت‌سر نهاده است. اَلْحضراء (هاترا) نیز عصر درخشانی را در شرایط منحطی كه در آن بود، در صحنة تاریخ آن‌زمان سپری نمود، باآنكه در اقطار جنوب‌غربی آسیا تمدنهای اعراب و آرامی و آشوری و ایرانی و یونانی و رومی و مصری حضور داشتند. درآن دورة پرآشوب كه كشورهای مقتدر و متخاصم راه‌انداختند و صدمات آن به اكثر مناطق رسید، حضر (هاترا) همچنان از این حوادث خانمان‌برانداز برحذر بود و لذا به هنر و صنایع خود (در آن بحبوحة حوادث) رنگ و شكلی تازه بخشید، و اعتقاد و باورهای خود را برروی بناها و حجاریهای بسیار بر سنگ به نمایش گذاشت. همه این هنرنمایی حاصل فكر و قٌاد و آگاه و روشن و مجرٌب، و نیز برخواسته از روح و روانی صاف و بی‌آلایش و آرام مردمانی بود كه در چنان محیطی استعدادها را برمی‌انگیزاند و با جان و دل در فضای بادیه احساس می‌شد. محیطی كه نه مرزی و حدودی برای آن وجود داشت و نه بیگانه‌ای بر آن حكم می‌راند. شهر حضر (هاترا) با موقعیت جغرافیایی ویژه خود در بادیه‌های سرزمین عراق، در دوردست‌ترین مناطق نفوذ كشورهای متخاصم واقع بود، كه با داشتن قلعه‌ها و باروها و خندقهای عمیق در اطرافِ آن، از حوادث دوران محفوظ و مصون ماند. در وسط این شهر معبد باشكوهی قرار داشت كه به اطراف شهر محیط و با صخره‌های سنگی عظیم بنا شده، و داخل معبد را مجسمه‌های بزرگان شهر و بتهای بزرگترین خدایان مزیٌن كرده‌بود. هنگامیكه اوضاع سیاسی در كشورهای مشرق‌زمین در نیمة قرن سوم میلادی (باظهور ساسانیان) دستخوش تحوٌل گشت، دوران تمدن درخشان حضر(هاترا) نیز اوفول و پایان یافت و همة آثار تمدن فروكش نمود و به بوته فراموشی رفت تا زمانیكه مدیریت آثار باستانی كشور به سال 1951 میلادی برآن شد كه آثار باقیماندة تمدن هاترا را كاوش كند. در مراحل اوٌلیه كاوش، پیوسته به خاك‌برداری بناهای برجای مانده مشغول بودند و سپس تدریجاً به بازسازی و احیاء ابنیه هاترا اقدام شد. كتابِ «حضر شهر خورشید» به‌عنوان شناسنامه و سند تاریخی این‌شهر باستانی محسوب می‌شود. بنابراین تاآنجا كه كاوشهای باستانشناسی انجام گرفته و امكان بررسی و شناسایی جهت آشكار‌كردن تمدن

معماری حضر معماری حضر بطور كلی در شیوة ساخت و ساز و استفاده از مواد و مصالح و نوع سبك معماری و هنرهای تزیینی و آرایشی بناها اسلوب‌های ویژة خود را داراست. در آثار معماری حضر، معمولاً از سنگهای تفته و گچ به كثرت استفاده شده و نیز در ساخت ایوانها كه یكی از عنصرهای اصلی سبك معماری آن بشمار می‌آید. تزیینات برروی ایوانهای معبد كبیر با ساختنِ مجسمه‌ها و آرایشهای هنری و ستونها و نیمه ستونهای نهاده شده با اسلوب معینی از معماری دقیق آن حكایت می‌كند. ابنیة حضر در مرحلة اول به دو نوع تقسیم می‌شود: یكدسته كه با خشت خام و ملاط گچ ساخته شده‌اند و دسته دیگر از ابنیه كه ارتفاع بلندی را دارا هستند كه با تخته سنگهای بزرگ و تفتیده همراه با استفاده از گچ ساخته شده‌اند. براین اساس شهر حضر از كهننترین شهرهای معروفی است كه در ابنیه آن گچ به‌طور وسیعی بكار گرفته شده‌است. البته ملاط در آثار و بناهای شهرهای قدیمی مثل آشور و نینوی و بابل كه از گل ساده و احیاناً از قیر بوده كاربرد داشته است. ساختمانهای مسكونی و معابد كوچك از ابنیة نوع اوٌل است كه معمولاً با خشت خام و گچ ساخته شده‌اند البته قسمت زیربنایی دیوارها را بطور بسیار قلیل از قطعه سنگهای مرتب و به‌ اندازه ساخته‌اند. و پس از آن ساختمان را به همین شیوه به اتمام رسانده و اطاقها و دیوارهای آن را با خشت خام و گچ محكم می‌كردند. از دورة سكونتهای اوٌلیه، در جبهة شرقی شهر در وسط آن، قسمت بیرونی حیاط خانه‌ای كشف گردید كه اطرافش را اطاقها و تأسیسات سكونتگاههای دیگر تشكیل داده‌بود. و اگر این خانه بنای وسیعی بوده باید بیش از یك حیاط داشته باشد و در حین‌حال مشتمل بر قسمتی ویژه برای پذیرایی مهمانان نیز باشد. البته موقعیٌت این ساختمان به‌ گونه‌ای است كه كسی نمی‌تواند به داخل آن راه پیدا كند بلكه از لابلای خلال گذرگاهی كه دارد می‌توان به آن راه پیدا نمود. از بناهای دیگری كه با خشت خام بزرگ ساخته شده‌اند معابد كوچكی هستند كه تاكنون با توجه به كاوشهای باستان‌شناسی بالغ بر یازده معبد شده‌اند. این معابداز حیث سبك معماری شبیه به هم هستند. یكی از آن معابد از مصلٌی مستطیل شكلی تشكیل شده در قسمت وسطی یكی از ضلعهای طولی مُصَلٌی، اطاق چهارگوش كوچكی به آن متصل بوده كه خلوتگاه «ایزدی» استا كه مجسمه‌اش را در آنجا نصب كرده‌اند. و در جلوی مصلٌی حیاط بزرگی واقع شده كه در اطراف آن ساختمانهای مسكونی و یا خانه‌های كوچك و نیز ایوانهائی باشبستان برای خدمات ویژه معبد ساخته‌اند. یكی از این معابد كوچك كه همان معبد هشتم است دارای دو مصلٌ و یا خانه برای بتان می‌باشد كه یكی از آنها پس‌از تخریب آن دیگری بنا گردیده و آن مصلٌای قدیمی را طایفة بنوتیمو و بنوبلقب در سال 98 میلادی برای عبادت (نرجول) ساخته‌اند این مصلٌی دارای اطاقكی چهارگوش بوده كه از طریق درب ورودی وسط یكی از ضلعهای طولی معبد به آن داخل می‌شوند، روبروی این درب ورودی در ضلع طولی معبد محرابی تعبیه شده كه در آن بت خدای نرگول (نرجول) قرار داده شده‌است. در مصلاٌی دومی معبد هشتم مشاهده می‌شود كه اطاقك چهارگوش كوچكی برای محل این محراب ساخته شده‌است. این اطاق دیوارهایش به خارج از ساختمان اصلی بیرون زده‌است به صورتی‌كه مصلی از بخش بیرونی به شكل مستطیلی چسبیده به چهارگوش كوچكی (در قسمت وسطی طول معبد) خود را نشان می‌دهد، و این سبك معماری برای همه معابد كوچك در حضر مرسوم گردید. شكوه و زیبندگی این شكل معماری همچنین با افزودن آن به خلوتگاه شمس نیز كه پشت ایوانهای همردیف قرار دارد، مشاهده می‌گردد، خلوتگاه شمس را تقریباً شبیه به شكل معابد كوچك ساخته‌اند. معبدی نیز با سبك و شیوه معابد كوچك حضر در شهر دورااورپوس نیز وجود دارد كه این معبد مخصوص پرستش «جد» الهة خوشبختی است. امٌا نوع دوم از ابنیة حضر كه با تخته‌سنگها ساخته شده‌اند بلندترین و بزرگترین این آثار دیوار و باروی قدیمی شهر است، و نیز همراه با برجها و دروازه‌های آن و همچنین معبد كبیر كه در وسط شهر حضر بنا شده‌است، و همچنین گورها و قبرها و آرامگاههای مخصوصی كه در داخل شهر پراكنده می‌باشند بویژه در جبهه شرقی شهر. معبد كبیر باشكوهترین و بزرگترین بناهای شهر حضر است. و مهمترین بنای معبد ساختمان مستطیل شكلی است كه دیوارهای سنگی آن را احاطه كرده‌اند كه معبد را به دو بخش مجزای صحن و حرم معبد تقسیم می‌كند، دارخل معبد كبیر، شش معبد مشخص یا عبادتگاه (مصلی) پراكنده كه هركدام مخصوص عبادت یكی از خدایان است قرار دارد. دیوارهای این بناها با شیوه و سبك خاصی ساخته شده‌اند. سطح نمای هر دیواری را با تخته‌سنگهایی صاف و مرتب بنا كرده‌اند و قسمت و روی داخلی دیوار را با قلوه‌سنگها ساخته‌اند. و جاهای خالی دیوارها را با ملاط گچ و خرده سنگها پر كرده‌اند و قسمت و روی داخلی دیوار را با قلوه‌سنگها ساخته‌اند. و جاهای خالی دیوارها را با ملاط گچ و خرده‌سنگها پر كرده‌اند، با توجه به ضرورت ربط و پیوند قسمت بیرونی و درونی دیوار در فاصله‌های مناسب با سنگهای پهن و دراز، همان كاری را كه میخ در به هم وصل كردن چوب دارد همان را نیز این سنگهای دراز انجام می‌تدهند. از ویژگیهای معماری حضر عدم جمع ابنیه، داخل یك معبد واحد در مركز واحد معینی می‌باشد. لذا ابنیه و آثار داخل و محدودة معبد كبیر پراكنده هستند و به همین‌گونه این قضیه در مورد معابد كوچك صادق است، از آنجا كه ما مشاهد می‌كنیم كه خانه‌های ساخته‌شده در اطراف حیاط با عبادتگاه همگی از هم فاصله دارند و به هم متصل نمی‌باشند. در هر بنایی از بناهای شهر حضر كه كاوش و موردبررسی قرار گرفته‌است تقریباً داری ایوان می‌باشند. و ایوان در كلیه معابد و كاخها و خانه‌های مسكونی شهر به عنوان یك عنصر معماری حضور دارد. و این عنصر معماری متداول در حضر، بناهای آن را از آثار و بناهای هلنی و رومی متمایز و متشخص می‌گرداند. زیرا كه در بناهای هلنی و رومی سنگی به وفور به جای ایوان بكار گرفته می‌شود بویژه در شهرهایی كه معاصر دورة معماری حضر هستند. ایوان در معماری حضر برای یكی از دو هدف یا دو هدف اصلی زیر برپای می‌شد: یكی اینكه برای افزونی ضخامت و بزرگی و زیبایی و تزیین بنا ساخته می‌شد. دو دیگر اینكه برای افزودن و زیادكردن مكان و فضای ساختمان اصلی؛ و ایوان به صورت سقف‌دار نیز ساخته می‌شود كه این ایوان همان كاربردی را دارد كه صُفٌة و پیش سراها در كاخها دارند. ایوان در وقت خودش عبارت بوده از یك فضای سرپوش كه از بارش باران و اشعه و نور خورشید به داخل ساختمان اصلی محافظت و جلوگیری می‌كرده‌است. هنرهای تزیینی در معماری حضر در وجه نخست بر روی قسمت‌های بیرونی ایوانها در نیم ستونهایی كه به بنای اصلی متٌصل بودند انجام می‌گرفت. و نیز بر روی ستونهایی كه در بالاترین ارتفاع و بهترین قسمت بنا قرار می‌گرفتند. و نیز تزئینات بر روی مجسمه‌ها و پیكره‌های تراشیده‌شده از سنگهای قوسی در قسمت جلویی ایوانها كه مجموعه‌ای از خدایان و موجودات اسطوره‌ای و احیاناً اشخاصی كه در ساخت بنا نقش داشته‌اند را نشان می‌داد. و همچنین از تزیینات و هنرهای بكار گرفته شده در قسمت بیرونی بنا عبارتند از : 1- شكلهای حیوانی 2- شكلهای گیاهی 3- شكلهای هندسی؛ كه بین اینها شكلهای مار افسانه‌ای و برگ گیاه اكانتوس (تاج‌الملوك) و طناب محكم و كلاه‌خود آهنی و سرنیزه دیده می‌شود. تزیینات هنری با این شكل و شیوه از ابتكارات معماری حضر است كه برخی از عناصر معماری آن از «معماری آشوری» اقتباس شده و برخی دیگر از معماری هلنی و از خود نیز عناصری معماری افزون بر آنها اضافه نمودند و بكار گرفتند. مردم حضر بدون گمان در بكارگیری همه این عناصر معماری گوناگون و ایجاد پیوند و ارتباط در كمال ابتكار و انسجام و زیبایی و تركیب بین آنها موفق بودند. تزیینات طاقهای ایوانها با مجسمه‌ها و پیكره‌ها در حضر همراه با نقوش زیبا، یادآور همان چیزی است كه آشوریها بر روی صاقها تزیین می‌كردند و آن اینگونه بود كه بر روی الواح سنگی بنام «كاشانی» ترسیم می‌نمودند و از این نوع هنر، صاقی تزیین یافته بر روی لوح «كاشانی» در قلعة «شلمنصر سوم² در نمرود³ كشف گردیده است. و این لوح از دورة آشوری در موزة ملی عراق نگهداری می‌شود. تأثیرات معماری آشوری همچنین در شكل سرِ حیواناتی كه در تزیینات معماری حضر بكار رفته مشاهده می‌شود كه در قسمت ورودی ایوان زیرِ دو سر ستون كار گذاشته‌اند این سر حیوانات در جایی كه برای آنها نوعی پالان برای سواركردن آنها ساخته‌اند قرار می‌گیرند، كه در ورودیهای كاخها و معابد آشوری پیدا شده‌اند. و امٌا ماسكهایی كه بر روی دیوارهای دو ایوان بزرگ جنوبی و شمالی از مجموعه ایوانهای همردیف تزیین شده‌اند جز این نیست كه از معماری آشوری اقتباس شده‌ كه معابدِ آنجا را معمولاً با ماسكهای سنگی و تعویذات و شكلهای گوناگون تزیین می‌كردند. امٌا ساخت و ساز بناهای حضر با قطعه‌سنگها و تزیینات این آثار با برگ گیاه اكانتوس (تاج‌الملوك) و كلاه‌خود آهنی و سرنیزه و آرایشهای دایره‌ای شكل در بنا، از اسلوبهای معماری هلنی می‌باشد. ولی معمار حضری همگی این عناصر معماری و اسلوبهای اقتباسی را متحول كرد و آنچه را ذهن خلاٌق معمار حضری در افزودن به این عناصر و تركیب بین آنها می‌رسید محصول آن یك سبك و اسلوب معماری جدید بود كه می‌توان با وجود این ویژگیها، آن را «سبك معماری حضر» نامید. البته این عناصر و اسلوب ویژه در هیچكدام از شهرهای معاصر دورة ...

کلمات کلیدی : بررسی سیری در آثار باستانی عراق ;عراق