بررسی شاخه نرمتنان (Phylum Mollusca)

توضیحات :

شاخه نرمتنان (Phylum Mollusca)

اعضای شاخه نرمتنان بدن نرم و بدون تقسیمی دارند. معمولاً سر آنها در قسمت جلو است و یك پای شكمی و تودة‌ احشایی پشتی نیز در بدن آنها وجود دارد. بدنشان كم و بیش از یك روپوش (Mantle) نازك احاطه شده است اغلب در یك صدف آهكی خارجی محفوظ اند. این شاخه از پنج رده تشكیل میگردد كه از لحاظ ظاهر، طرز زندگی و رشد با یكدیگر اختلاف دارند.

1- رده دو عصبیها مانند كیتونها

2- رده ناوپایان مانند دنتالیوم

3- رده شكمپایان مانند حلزونهای صدفدار و بی‌صدف.

4- رده تبرپایان مانند صدفهای خوراكی دو كفه‌ای

5- رده سرپایان مانند نوتیلیها

6- اسكوئیدها ، هشتپایان و غیره

فسیل شناسی نرم تنان:

یكی‌ از مهمترین بخش های بی‌مهرگان خصوصاً از نظر مطالعه فسیل شناسی نرم تنان است. نرم تنان در دریا، آبهای شیرین، دریاچه‌ها و بالاخره خشكی زندگی می‌كند.

نام نرمتنان اصولاً برای انواع به كار برده شده كه قسمت سخت ندارند و لذا به دو دسته تقسیم شدند: دسته‌ای دارای قسمت سخت و دستة‌دیگر بدون قسمت سخت می باشند.

اساسی تقسیم بندی جدید به وسیلة‌ دانشمندی فرانسوی پایه گذار شد و او بر اساس شباهت قسمتهای نرم و قسمتهای سخت، نرم تنان را به سه رده تقسیم بندی كرده كه عبارتند از: گاستروپودار، سفالوپودا و دو كفه‌ای‌ها .

صور مشخصة نرم تنان عبارت است از:

1- عدم بند بند بودن بدن

2- تقارن ارگانیسم بدن نسبت به یك صفحه

3- مركزیت عضو حساس در سر (به استثناء پلسی پودا)

4- پوشیده شدن بدن به وسیله پوست

5- خواص اختصاصی دستگاه گوارش و سیستم عصبی

6- صور مشخص در حالات لاروی

پوست دارای سلول‌هایی است كه غشاء را ترشح می‌كند. غشاء در كلیة نرم تنان از كربنات كلسیم ساخته شده و تمام یا قسمتی از آن به صورت كلیست یا آراگونیت است. معمولاً غشاء خارجی گاهی كاملاً داخلی است.

ردة گاستروپودا: بدن معمولاً در یك غشاء مارپیچ غیرمتقارن قرار دارد. سر مشخص و دارای یك یا دو زوج Tentacle و یك زوج چشم است. پا عریض و مسطح است ولی در انواع شناگر به شكل بال مانندی در می‌آید.

ردة شكم پایان

ردة شكم پایان بزرگ‌ترین و متنوع‌ترین گروه از نرم تنان است و دربرگیرندة بعضی از ابتدایی‌ترین نرم تنان (بعضی از شكم پایان دریازی) و بعضی از تكامل یافته‌ترین آن ها (بعضی شكم پیان خشكی زی) است. صدف این جانوران یك تكه و معمولاً مخروطی شكل است كه تودة‌ احشایی را احاطه كره است. سر و پای عضلانی معمولاً تقارن دو طرفی دارد ولی این تقارن به علت پنج خوردن تودة احشایی، در تودة احشایی به چشم نمی خورد.

شكم پایان از طریق جلد (جبه) و یا حفرة جبه كه نقش شش را بازی می كند، تنفس می‌كند. جداش و یا تك جنس و هر مافرودیت هستند و در عده‌ای چرخة زندگی مستقیم است.

در شكمپیان (به یوننی Gaster = شكم + Podos= پا) سر كه در قسمت جلو بدن است، پای شكمی، كه طویل است تقارن دو جانبی دارد. تودة احشایی معمولاً درون یك صدف پشتی جای میگرد و هر دو بطور مارپیچی پیچیده و غیر متقارن میباشد. سر تودة كم و بیش استوانه‌ای شكلی است كه بدون آنكه از بقیة‌ بدن مشخص باشد بطرف جلو ادامه دارد. بر روی سر زواید حسی موجود است كه شاخك نامیده میشود و بر حسب نوع حیوان متفاوت میباشد. دهان در انتهای قدامی بدن واقع است و در داخل دهان زبانة‌كوچكی وجود دارد بنام سوهانك. در این عضو دندانهایی وجود دارد كه تعدادش در انواع مختلف متفاوت است و در بعضی نمونه‌ها بالغ بر چندین هزار است.

چین خوردگی پوست بدن یا روپوش حفرة وسیعی را تشكیل می دهد كه آنرا حفرة روپوشی مینامند.

دستگاه دم زدن، مجرای مواد دفعی و مجرای دستگاه تناسلی، در حفرة روپوشی قرار دارد.

در شكمپایان اجدادی شاید در همة قسمتها تقارن دو جانی وجود داشته است.

ولی در گونه‌های زنده قرینة دو طرفی كامل از بین رفته است زیرا بدن جانور در حول محوری كه از رأس صدف عبور مینماید 180 درجه یا كمتر دوران حاصل نموده است و در اثر این دوران حفرة روپوشی در نزدیك سر جانور قرار گرفته است.

شكمپایان معمولاً دارای یك جفت چشم هستند كه بر روی سر و احیاناً در انتهای قدامی بدن روی شاخكها قرار گرفته ‌است.

ساختمان چشم در این جانوران فوق‌العاده ساده میباشد و اغلب از حفرة كوچكی تشكیل می‌یابد كه روی آن جسم شفافی كه عمل عدسی را انجام میدهد، وجود دارد. در داخل حفرة مزبور چند سلول كه دارای ذرات رنگین است یافته میشود؛ از هر سلول حفرة چشمی رشته عصبی نازكی جدا می‌‌گردد كه اجتماع آنها عصب چشمی را تشكیل می‌دهد. در تروكوس كناره حفرة مزبور یكدیگر نزدیك میشود و در نتیجه چشم شكل حفره بسته‌ای را به خود میگیرد كه در داخل آن جسم شفافی كه عمل عدسی را انجام میدهد یافته میشود و در توریو و موركس كناره‌های چشمی بهم متصل میگردد.

حس بویایی بوسیله دو زایده كوچك كه بر روی سر قرار دارد صورت می‌گیرد و بالاخره مابین سایر اعضاء حسی كه در جانوران مزبور یافته میشود میتوان از عضو تعادلی یا استاتوسیست نام برد. این عضو بوسیلة رشته عصب نازكی به عقدة‌ مغزی جانور مربوط میشود.

دستگاه وازنشی شكمپایان كلیه‌ها میباشد. در بدن عده‌ای از آنها دو كلیه یافته میشود ولی فقط یكی از آنها با حفرة دور قلبی مربوط میگردد مثلاً در هالیوتیس كلیة چپ و در فیسورلا كلیة‌راست با حفرة دور قلبی مربوط میگردد پاتلا دارای دو كلیه غیرمساوی میباشد كه هیچیك از كلیه‌ها با حفره دور قلبی ارتباط ندارد.

در نزدیك بیشتر شكمپایان یكی از كلیه‌ها از بین رفته است. در این دسته از جانوران علاوه بر كلیه اندامهای دیگری یافته میشود كه در عمل ترشح مواد زاید شركت دارد مانند غده‌ای كه بر حسب نوع جانور مجاور دهلیز و یا حفره دورقلبی قرار دارد بنام غده دور قلبی و سلولهایی كه در بین سلولهای بافت هم بند جانور یافته میشود.

دستگاه عصبی این جانوران از عقده‌های عصبی مغزی، پایی، احشایی و غیره تشكیل یافته است كه بوسیلة رشته‌های یكدیگر مربوط میگردد.

در نزد اغلب شكمپایان قسمتی از قلب لوله گوارش را احاطه می‌كند، گاهی قلب طوری اطراف لوله گوارش را احاطه كرده است كه بنظر میرسد لوله گوارش قلب را سوراخ كرده و از آن عبور نموده است.

عمل دم زدن در شكمپایان متفاوت است و بیشتر بوسیله آبشش تنفس مینمایند ولی در ششداران عروق زیادی از جدار حفرة روپوشی عبور میكند و این قسمت از بدن را به ریه تبدیل می نماید.

مورفولوژی شكم پایان:

قسمت‌های نرم بدن شكم پایان: بدن نرم جانور در داخل صدف محافظت می گردد. مقعی كه حیوان در حال حركت می‌باشد، سر و پا بطرف خارج صدف گسترش می‌یابد. اما بخش نرم و یسرال در داخل صدف باقی می‌ماند. سر شامل شاخك‌های عصبی و چشمها می‌باشد و در بخش زیرین سر، دهان جانور قرار گرفته است كه در داخل آن اندامی به نام رادولا وجود دارد كه از تعدادی دندانهای شاخی كوچك تشكیل یافته است. این عضو وسیله‌ای برای فرو بردن مواد غذائی می‌باشد. پا یك عضو كشیده با ته پهنی می‌باشد، حیوان با انقباض آن در موقع امواج مداوم، در روی كف دریا قادر به حركت می باشد. شكم پایان خشكی، برای اینكه بتوانند بر روی سطح خشك حركت كنند. ماده لزجی را بر روی آن ترشح می‌كنند.

«برآمدگی و یسرال» در سطح پشتی بدن قرار گرفته است. این بخش شامل دستگاه گوارشی و اعضاء دیگر می‌گردد. بخش بیشتر بدن در داخل صدف بحالت پیچ خورده قرار دارد. این قسمت بوسیله جبه كه بطرف جلوی سر برای تشكیل فضائی كشیده می‌شود پوشیده می گرد، بدین معنی كه حفره جبه بر عكس موقعیت عادی نرم تنان دیگر، در سمت جلو قرار دارد. بخشهای دیگر بدن شامل مخرج می شود نیز در سمت جلو قرار دارد، به این دلیل كه مانتو و ویسرا در طی تكامل لاروی، در حدود 180 درجه نسبت به سر و پا پیچ خوردگی دارند.

در اشكال دریائی آنها معمولاً حفره مانتو، شامل برانشیهای پر مانندی می‌باشد. جانور بوسیله مژه‌هائی كه در داخل حفره مانتو قرار دارند اكسیژن آب را گرفته و آنرا به بدن خود می‌رسانند. در بعضی از اشكال، حاشیة جلوئی مانتو ممكن است یك لوله گسترده‌ای را بوجود آورد كه به آن سیفون داخل كنده می‌گویند كه آب را مستقیماً به تیغه های ششی می‌رساند. اشكال خشكی آنها فاقد تیغه‌های ششی میباشند و حفرة مانتو در عمل به شش یا ریه تبدیل می گردد.

شكم پایان خشكی

هلیكس Helix صدف آن نازك، شكل آن گرد و دارای سطح صاف است. صدف ممكن است دارای ناف باشد. دهانه صدف تقریباً بیضی شكل است.

این جنس از ائوسن تا حال یافت می‌شود.

هلیكسی از شكم پایان مخصوص خشكی است و از زندگی كردن در آب بی‌نیاز میباشد زیرا حفرة مانتوی آن به منزله یك شش عمل می‌كند. اشكال مختلفی از آنها در خشكی‌ها سراسر جهان یافت شده است، این حیوان، مخصوصاً در مناطقی كه دارای آب و هوای مرطوب و خاكهای آهك‌دار هستند، فراوان یافت می‌شود.

تاریخ زمین‌شناسی شكم پایان

سنگواره اولین گروه از شكم پایان در سنگهای كامبرین یافت شده است. تیره های زیادی از آنها در طی دورانهای پالتوزوئیك ظاهر شده‌اند، عده‌ای از آنها ناپدید شدند و بوسیله شكم پایان‌تر سیری كه تعدادشان بسیار زیاد و متنوع میباشد جایگزین گردیده‌اند. امروزه تعداد شكم پایان از رده‌های دیگر نرم تنان بیشتر می باشد.

شكم پایان یافت شده در پالئوزوئیك محدود به صدف‌های شب كلاهی شكل و یا با پیچ‌خوردگی حلزونی شكل میباشند، صدفهای پیچ خورده در یك سطح در بین آنها نمایان هستند. در بیشتر صدفها، دهانه كامل است اما در اشكال زیادی از آنها یك شكاف خارج كننده وجود دارد.

در اروپا سنگواره شكم پایان در بین آهكهای و نلوك و آهكهای رسیفی دوره كربونیفر از دوره‌های دیگر پالئوزوئیك فراوان‌تراند.

در بیشتر گاستروپودهای مزوزوئیك دهانه صدف كامل میباشد، شكلهائی كه دارای مجرای سیفون مانند هستند در اواسط مزوزوئیك ظاهر شده اند و در طی دوره كرتاسله به مقدار زیاد افزایش یافته‌اند.

کلمات کلیدی : شاخه نرمتنان (Phylum Mollusca);فسیل شناسی نرم تنان;رده دو عصبیها مانند كیتونها